67. Zeuk het möör op: VIELE ---------- VOESTERD

viele: vijl – Op de ambachtsschole leerden iej olderwets de viele hanteren. Oldsaksisch: fila.

vierduit: tweeënhalfcentstuk – ‘Halleve stuver’ wier feitelijk nooit ezegd.

vimme: graanhoop, bos stro – Noa het dörsen ging de rogge op ene vimme. Oldsaksisch: fimba.

vindjen: middel van eigen vinding – “Mien vader had veur alles een vindjen”, zei Jaap. “Zoo maakten e van een paperclip een niej schärnierken veur een butenspieegel op zien auto!” Oldsaksisch: findan = vinden.

vinne: (steen)puist – Bärgt oe möör a’j een vinne op de konte hebt! Middelnederlands: vinne = stèkel, punte.

visteve: viswijf, kijvende vrouw – Visteven loopt altied te rachelen en te schelden.

vlechten: ravotten, speels worstelen – An ’n Iesselt ko’j vrogger nog es vlechten! Middelnederlands: vlechten = ineenstrengelen.

vleermoes: vleermuis – Een vleermoes is een nachtdierken wat fladdert met zien radar deur het duuster en zoo op andere beeskes jaagt. Vleermuis < Middelnederlands: vledermuus; vlederen = fladderen; fladderen is een onomatopee of klanknoabootsing.

vleis: vlees – “Heur iej bie de vleesèters of bie de vleisèters”, vrieg Gerrit mien (anno 2000). Oldsaksisch: flesk; Oldhoogduuts: Fleisc.

vleuk, vleuken: vloek, vloeken – Vleuken is de Duvel verzeuken – Nooit wat doon in een vleuk en een zucht, möör in een rustige tucht! Oldsaksisch: flokan = vleuken; Duuts: fluchen.

vleute: ondiep roomkommetje, roomkuipje – De vette melluk geet in de vleute en dan könt ze later döör gewoon de dikke room ofscheppen um te kärnen. Mooi hè? Middelnederlands: vlote = kuip; Nederlands: vloot = ondiep; Gewestelijk: vloo.

vleutemelluk: afgeroomde melk – Vleutemelluk is heel wat minder vet as verse melluk. Oldsaksisch: miluk = melluk.

vlieege: vlieg – Vlieegen bint ter in wel duzend soorten. Van de ‘Incertae Sedis’ bint ter al vier femilies met meer as drieehonderd soorten. Middelnederlands: vliege.

vlieeger: vlieger – Mot een vlieeger noe het heugste stoan of de grootsten wèèn um de besten te wèèn? Wiee ’t weet, mag ’t zeggen.

vlieegop: ammoniak ( uit de scheikunde in 1710) – Ammoniak is noast een schoonmaakmiddel oke een beste vlieegendoder. Latijn: sal ammoniacum = (zolt) ammoniak

vliejen: gemakkelijk neerleggen, vlijen – Heerlijk! Oeweigen in het zeumergrös vliejen, zakdook oaver de ogen en lekker wegsoeee..zen! Oldsaksisch: giflihan.

vluus: vlies, vel, vacht –“Brrrr! Weer zon smerig vluus op de koffie!” riep Vader. Middelnederlands: vlies, vluus(ch); Latijn: pluma = veer, dons.

voel, voelek: vuil, vuilak – Wiee met zien gore poten nieet van kleine kinder of kan blieven, is een voelek! Oldsaksisch: full = voel; Middelnederlands: vulic = voelek = rottend liek.

voelbomenholt: hout van de vuilboom – De voelboom is de sporkeboom; de baste hef een laxeermiddel veur de dikke därm en tegen aambeien. ‘Sporke-‘ is hetzelde as ‘sprokkel-‘ in ‘sprokkelmoand’. In februäri bint immers de ‘reinigingsfeesten’. Latijn: spurcalia = reinigingsfeest; spurcus = voel (vuil).

voerkisken: klepbakje voor paardevoer en zitplaats op de bok – Veur de voerman had een voerkisken een dubbele betekenis: hee kon derop zitten as e de peerden most voeren of leiden en hee kon der het voer veur zien peerden in meenemmen veur onderweg; ‘voerman’ of ‘leidsman’, ‘voerman’ of ‘voederman’.

Voeste, voesten: vuist, de hand drukken – ‘Voesten’ is mekäre stevig de hand drukken, möör ‘op de voeste goan’ is ‘een knokpetieje beginnen! Oldsaksisch: fust.

Voesterd, foesterd: sissende stinkende wind (scheet) – Een voesterd loaten, heel dieepe snoeven en dan verzuchten: “Mmmm, heerlijk !!” Het is meugelijk een klanknoabootsing.

66. ZEUK het möör op: VERWIERD ---------- VIEGE

verwierd: verward, slordig – Lange hören könt vake lelijk verwierd zitten. – Soms kan een mense een verwierde honger hebben; dan knort de mage en mot de eerste honger estild worden. Oldsaksisch: werra = stried.

verzeuren: verdorren, uitdrogen – De velden wazzen totaal verzeurd. Zuidnederlands: verzoord = verdroogd.

verzoepen: verzuipen – Vrogger verzoap ter nog wel es ene bie het zwemmen in ’n Iesselt. – Diee vent hef al zien centen verzoapen. ‘Grammatica van het Dèventer Dialect’, deur G.W. Kuijk, heufdstuk 14, blz. 114, Sterke werkwooden, Klasse II – verzoepen – verzoepe – verzoept – verzu(ö)p – verzoap - verzoapen – vd. verzoapen.

verzeuken: verzoeken, proberen, op de proef stellen – Verzeuken is nieet altied ‘wat vroagen’, het kan oke ‘wat preberen’ bedujen en soms kan het ‘bepreuven’ wèèn; a’j op dat laatste ingoat, loa’j oe ín verzeuking ’leiden’. ‘Grammatica van het Dèventer Dialect’, deur G.W. Kuijk, heufdstuk 17, blz. 114 – verzeuken – verzeuke – verzeukt – verz(u)(ö)ch – verzoch(t)e – verzoch(t)en – vd. verzocht.

verzeuten: verzoeten, verlichten, veraangenamen – “Geld verzeut de ärbeid”, verzuchtten Vader noa een zwöre reize deur den Achterhook.

veste: vast, stevig, standvastig, nu, meteen – “Loa we veste goan; ze komt ons wel noa”, zei Joop. Engels: fast = snel; Oldsaksisch: fast, festi.

vestenisse: (schuld)bekrachtening, hypotheek – “A’k diee boerderieje kope, mo’k ’n vestenisse nemmen en dan kom ik in de väste schulden terechte en dat wi’k nieet!” zei de boer tegen zien vrouwe. – In een ‘vestenisse’ is västelegd hoe of het met de geldlening eregeld is. Middelnederlands: vestenisse, vesteninge = bevestiging, bekrachtiging.

vetpriezen: slachtvisite bij de boeren in november – In de slachtmoand wier vetpriezen altied een vrolijke boerenvesite, wöör de boddel, het brandewientjen, het adveköötjen en de boerenjongens duchtig anesproaken wieren! ‘Vet’ is van ‘vetmesten’ en ‘priezen’ is hetzelde as ‘goedkeuren’.

veulen: voelen – “Wiee nieet heuren wil, mot möör veulen”, zei Vader, en hee sloeg mien veur de konte met zieen rieetjen. Oldsaksisch: gifolian.

veur(t)en (van te)(in het): Huuswärk veur schole kui’j het beste van te veurten doon. – In ’t veuren wärken hef een boel veurdelen. Middelnederlands: vore = voor; voreaf = vooraf.

veurnemmens: van plan, voornemens – “Ik bin veurnemmens binnenkort met wärken te stoppen”, zei de negentigjörige kunstenaer.

veurkoper: tussenhandelaar – Een boel märktluu wazzen vrogger veurkoper: ze kochten appels, peren, proemen, kersen , bessen, greunten as sloat, bloomkool, andievie, bonen in allerlei soorten en soms ook heel andere dinger.

veurnemmens: voornemens, van plan – Der bint ’eeuwige studenten’ diee al jören veurnemmens bint hun studie of te ronden en döör blif het dan bie.

veurstoan: voortrekken, zich op iets laten voorstaan – Een boel schoolmeesters stoat bepoalde kinder veur! – Iej mot oeweigen op oew prestaties nooit loaten veurstoan; pochen loa’j möör an anderen oaver. ‘Grammatica van het Dèventer Dialect’, deur G.W. Kuijk, Heufdstuk 15, blz. 124, 125 – Sterke werkwoorden, Klasse VI: stoan – stoa – stoat – steet (stit, stöt) – stond – stonden – estoan. Oldsaksisch: stan, standan.

viefkop: ijzeren maat voor droge waren, hoge hoed (zije) of kachelpijp – Kiekt oke möör es bie ‘kop’ en bie het stuksken ‘Viefkop’ uut de columns van G.W. Kuijk veur het ‘Deventer Dagblad’.

viege: vijg, paardevijg – Viegen bint lekkere oosterse vruchten en vergeleken in kleur en vorm smakelijke uutwerpselen van peerden veur mussen en andere zoadèters; diee könt ter de onverteerde haverzoaden uutpikken. Latijn: ficus.

65. Zeuk het möör op: VERKLÖREN ---------- VERTIKT

verklören: opklaren, ophelderen – “Leuke meid, hè? Verklöört oew ogen möör”, zei Vader tegen Piet. Latijn: clarus = glanzend.

verknupt: bastaardvloek, echt – ‘Verknupt’ is hetzelde as ‘Verdrieedubbeltjes’; verknupt, het is nog wöör oke!

verkommen: bederven, verloren gaan, verkommeren – In disse eeuw, de 21^sten , verkomt hele gezinnen van ärmoo in Nederland! Middelnederlands: comber = zorg, gebrek; Middeleeuws Latijn: cumbrus = versperring.

verlejen: geleden, terug – Het was in 2015 hoaste dertig jöör verlejen dat de laatste woordenlieste van het Dèventers uutegeven wier.

verloop (uuthangen): verspreiding, op de loop gaan naar alle kanten – Toen havenmeester Sterken derop de fietse ankwam, hingen wiej metene het verloop uut! Sterken an het zeuken, möör hee kwam der nieet achter wöör ovve wiej uuthingen! Dat was in Dèventer an de ‘Lege Löswal’ bie de ‘Lagestroate’ in 1937. Duuts: sich verlaufen = zich verspreiden.

verluizen: vertikken, zich losmaken van – Hee verluist het um te doon wat anderen hem opdraagt; hee maakt ter zich lös van. Duuts: erlösen = verlössen, vriej maken.

vernemmen: opmerken, merken – Teunis liet een wind op kousevoten en zei toen iederene begon te snoeven van de stank: “Wiee ‘m ’t eerste vernemt, hef ‘m zelluf in ’t hemd”.

vernemstig: pienter, intelligent – Wiee vernemstig is, weit de leerstof gewoon an.

verordeneren: bevelen – As de wachtmeister wat verordeneert, hebt de huzären möör te geheurzamen. Frans: ordonner.

verrinneweren: vernielen, ruïneren – De belhamels hadden eerst de roeten met keien inegooid en döörnoa het hele huus verrinneweerd. Frans: ruïne = bouwval.

verrukt: verrekt – Met sporten is een spiere al heel gauw verrukt! Oldsaksisch: rekkian = uuteenzetten; Gotisch: ufrakjan = uutrekken.

verschèlen: verschillen, schelen – Diee luu verschèèlden nieet völle in lèèftied. – Het kon Hitler niks verschèlen of de hele wereld nöör de bliksem ging!

verschreujen: verschroeien – Noa heidebranden bint de velden kats verschreujd. Nederlands: verschroeien = oppervlakkig verbranden.- Meugelijk is ‘verschreujen’ femilie van ‘schroa’ en ‘schroal’.

versiezen: verdragen, slikken, betalen – ‘Achterkamertjesvergaderingen’ van onze regering met politieke petiejen bint nieet te versiezen èvenmin as diee hoge belastingen! Middelnederlands: versisen = accijns betalen; Nederlands: cijns = schatting, belasting; Latijn: census; censura = kritiek.

versjanzeren: verwisselen, veranderen, vervangen – “Het wördt hoog tied dat de meubels in de woonkamer versjanzerd wordt”, zei Moder. Frans: changer.

verslodderen, verslungelen: verwaarlozen, slordig behandelen, verslonzen – Wiee zien schoolboken verslodderd, verdieent een hoge boete te kriegen.

versmieten: vergooien, verloren doen gaan – In de casino’s kui’j heel wat versmieten! Der bint ter diee hun hele hebben en holden versmeten hebt. – Sterke werkwoorden, Klasse I (ie-ee- klasse): ‘Grammatica van het Dèventer Dialect’, deur G.W. Kuijk. Heufdstuk 9, blz. 82 en 83: smieten – smiete – smiet – smit – smeet – smeten – esmeten;

verspöllen: verliezen, verspelen – “A’j denkt da’j ’t ewonnen hebt, hei’j ’t net verspöld”, zei Vader altied tegen zien kinder. Oldsaksisch: spilon = spöllen.

verstöppeken: verstoppertje – “Kom möör uutuutuut, wan wiej doot nieet meer ….!” riepen de kinder rond negentien viefendertig, as ze gin zin meer an het ‘verstöppeken spöllen’ hadden.

vertikt: echt, werkelijk, sterke bevestiging of ontkenning, uitroep van verbazing – “’t Is vertikt wöör!” – “Vertikt as e de wöörheid zeg!” – “Vertikt! Hee dörft het toch!”

64. Zeuk het möör op: VAALT ---------- VERHETST WÈÈN

vaalt: mestvaalt, mestkuil – De vaalt lei bie de veeboeren meestentieds achter de stallen. Oldsaksisch: faled = mestputte, veestal; Oldhoogduuts: faldan = vollen: Mest op de vaalt lik opevollen te wèèn; conclusie: het grondwoord van ‘vaalt’ is ‘vollen’ (Nederlands: vouwen)

vake: vaak, dikwijls – Vake is vake(de)r as soms en nieet zoo vake as altied. Nederlands: vak = begrensd deel; Middelnederduuts: vake(n); Oldengels: faec = ofstand, periode, ofsluting.

vaneige(n)s: uit zichzelf – A’j vaneigens wat doot, doo’j ’t uut oew eigen. Oldsaksisch: egan.

vären: varen, rijden – Sundes goat ter een boel mensen een endjen met de auto vären. Oldsaksisch: faran.

vaste, väste: stevig, vast– Iej mot oke een fietse met väste hand besturen! Oldsaksisch: fast, festi.

veldhoon: patrijs – Veldhoonders ziee’j in Salland nog een boel; ‘petriezen’ wordt ze eneumd. Oldsaksisch: feld + hon.

Vènen De: Woonbuurt (oude naam) – ‘De Vènen’ lag in Oost-Dèventer, kreeg in het midden van de twintigste eeuw de name ‘Rivierenwijk’; der wazzen twee legere scholen, namelijk ‘Venenschool I’ en ‘Venenschool II’. Oldsaksisch: feni = veen, moeras.

venster: uitzicht, raam, venster – Een Saksische uutdrukking: “Iej zit hier gin boer in ’t venster”: Iej zit hier gin mense in de weg en iej benemt het uutzicht nieet.. Latijn: fenestra = gat in de mure.

veraltereerd: onthutst, van streek – Is gauw veraltereerd wèèn een kwestie van karakter? Nederlands: altereren = veranderen; Frans: altérer < Middeleeuws latijn: alterare.

verastranderen: verzekeren – ‘Verastranderen’ is een Dèventerse verbastering van ‘verassureren’, wat weer een contaminatie (versmelting) is van ‘assureren’ en ‘verzèkeren’. Frans: assurer.

verblikken: verbleken – Hee verblikten of verbloosden nieet, toen e heurden dat e veur zien endexamen ezakt was! Oldsaksisch: blikan = schitteren.

verbotteren,verschèlen: schelen, verschil uitmaken – “Het kan mien niks verbotteren o’k diee bane kriege; ik zitte nieet um wärk verlègen, möör um inkommen”, zei Jan.

verbruujd, verbreujd: verbruid, verknoeid – Diee man verbruujden al zien kansen. Oldsaksisch: brud = jonge vrouw; Nedersaksisch: verbru(d)(j)en = ver + bru(d)(j)en; bruden = tot vrouw nemen.

verdieenen: verdienen – ‘Verdieenen’ teunt in zien spelling dudelijk, wöörumme ik (G.W. Kuijk) de letter –i- veur de –ee- eplaatst hebbe. De –iee- wördt namelijk ook vake uutesproaken as een lange –ie-, bieveurbeeld in ‘verdieenste’.

verdoon: nutteloos uitgeven, verkwisten – De meeste mensen vindt meespöllen in de Staatsloterieje geld verdoon. KlASSE VII sterke werkwoorden: -doon – doo – doot – dut (döt) – deej (deed) – dejen (deden) – edoan; ‘Grammatica van het Dèventer Dialect’, deur G.W. Kuijk, heufdstuk 16, bladz. 132.

verdoozaam: verkwistend – Luu diee verdoozaam bint, hebt een flink gat in de hand!

verdreid, verduld: uitroep van schrik of verbazing – “Verdreid nog an too! Verduld! Boem, hhho …! He’k diee auto nieet van rechts zieen kommen!” riep de chauffeur.

vergangen: voorbij – ‘De winter is vergangen’ is een eeuwenold versken, zelfs Middelnederlands.

vergangenheidsschriever: geschiedschrijver – Henk van Baalen is een heel bekende Dèventer vergangenheidsschriever; zien laatste werken oaver Dèventer bint tussen 2000 en 2015 verschenen.

verhetst wèèn: zeer verkouden en koortsig zijn na grote verhitting - Hee hef zieneigen met diee hitte zoo inespannen, dat e noe ernstig verhetst is; hee hef te völle ezweten en döörnoa had e het te pakken! Hoogduuts: hitzig = vurig; verhetzen = opstoaken.

63. Zeuk het möör op: UKKEN ---------- UUTVIGELIEREN

ukken, hukken, hulken, watvoor: welke? – Het mèken wol nieje schonen. “Hukken?” vrieg de winkelier. – “Zukken!” en ze wees de schonen an diee ze hebben wol. Gotish: Oldsaksisch: huo, hwo = hoe; hwat = wat; hwilik = welk. Hu(l)k < hwilik.

umloop: nagelriemontsteking (paronychium) – Umloop wördt nauwelijks nog bie de volksname ekend, dus goed um dat woord te beholden!

um en noabie: ongeveer, om en nabij, zowat – Völle olderen wordt vandage de dag um en noabie honderd jöör.

umhanden hebben: bezigheid hebben, te doen hebben – As mensen niks um handen hebt, vindt ze vake de rust um te lèzen; dan hebt ze wat in handen.

umme: om – “Um en Umme” was een prachtige name veur een tweetal, man en vrouwe, diee ummestebeurten hun verskes veurdroegen op dialektoavenden in de Iesselstreek.

ummes, ommes: immers, toch – “Iej weet ummes wel dat e altied lög”, zei Riek tegen Härm. Oldsaksisch: eomer.

ummestebeurten: om de beurt – Zol ummestebeurten ontstoan wèèn nöör veurbeeld van achtersteveurten? Dat lik helemoale nieet onmeugelijk! Dan is het een geval van analogie.

ummetrekken: verkleden – ‘Ummetrekken’ is te vergelieken met het Duutse ‘umziehen’.

umsgelieks: meteen, net zo, toch al – “Ik had umsgelieks een hekel an hem”. – “Wöörumme?” – “Zien gezichte stond mien umsgelieks al nieet an”.

ummetoch: daarom, zonder echte reden – “Wöörumme doo’j nieet mee?” – “Ummetoch nieet!” – “Da’s gin reden!” – “Ummetoch wel!”

unsken, önsken: onsje, een kleine honderd gram – “Een stuksken gist” – “Hoevölle?” – “Een unsken”. – Umbuging van de –o- in het verkleinwoord ‘ö(u)nsken’.

unzelig, onzelig: onwel, onfris, ongewassen, vuil – Keerls met böörd hebt diee der vake unzelig uutzieen. - Aaltens: onzel = huuduutslag; Gotisch: unsels = onzalig; onzelig < onzel.

upperman: opperman of helper van metselaar – De upperman upperden langes de ledder van vrog töt late. Engels: upper = opper, hoger, bovenste, boven; Nederlands: opperen = te berde brengen, boven (naar voren) brengen, knechtwerk doen voor metselaar.  

ute(n)bal: uitbal – “Utebal!” riep de voetballer, möör de balle was nieet oaver de zieliene; de scheidsrechter gaf hem ‘in’ en liet deurspöllen. “Innebal!” riep e nöör de spöller.

utentuut: afgelopen en uit – “Utentuut, het verhaal is uut en noe sloapen”, zei Moder.

uteren: uiten – A’j oe nieet uteren könt, hei’j ‘t heel zwöör in de umgang met anderen!

uterweerd, weerd: uiterwaard, land tussen zomerkade en winterdijk – Het is jammer dat ze in Dèventer een name as ‘Ossenweerd’ veranderd hebt in ‘Ossenwaard’!

uutbeieren: uitbesteden, onderbrengen – As een annemmer vrogger te völle werk had, beierden e dat uut an anderen. – De Hervormde Diekenie beierden vrogger vake dakloze gezinnen uut bie rieke boeren, wöör de mensen wärken konden tegen kost en inwoning.

uutbonsjoeren: uitsmijten – “En noe uutgebonsjoerd!” riep de vrouwe tegen den keerl diee handtastelijk wier. Frans: bonjour = goeiendag. ajuus.

Uutduutsen, uutdujen: verduidelijken, uitleggen: Wat de mensen nieet dudelijk is, wördt uuteduutst. Uutdujen is meugelijk verwant met ‘Duuts’, dus zol het betekend hebben ‘uutleggen an de gewone mensen’.

uutschöttelen: uitschudden, uitzoeken – Eier wordt veur de verkoop op grootte uuteschötteld.

uutstukken: uitschelden, verstellen – Kleurlingen wordt vake veur ‘zwärtjes’ uutestukt. – Diee tente is al verscheiden keren uutestukt.

uuttrekken: uitkleden – Trekt oe nieet uut veur iej nöör bedde goat. Sterk werkwoord, Klasse III (-i-, -e-. –o-klasse); ‘Grammatica van het Dèventer Dialect’, heufdstuk 15, blz. 123.

uutvensteren: uitschelden, een standje geven – ‘Uutvensteren’: ongustige geveulsweerde!!

uutvigelieren: uitzoeken – Uutvigelieren kump van ‘vigilare’ of ‘wakker wèèn’, ‘waken’.

62. Zeuk het möör op: TUGEN ---------- TWIEGE

tugen: opbrengen, ‘trekken’, voldoen – Een mense kan of wil bepoalde dinger nieet ‘tugen’. - “Ik kriege nog duzend euro van oe”. – “Dat ka’k helaas nieet tugen”. – Meschiens is ‘tugen’ een dubbelvorm van ‘tiegen’ of ‘trekken’: “Dat kan Bruun nieet tiegen!” Middelnederlands: tugen, tuygen = biebrengen, betalen; tien, tijen = tiegen, trekken, brengen. Oldsaksisch: tiohan = trekken, tiegen, (doubletvorm ‘tugen’), vergeliek ‘Diets’ en ‘Duuts’, ‘dier en ‘duur’.

tuitelig, tuiterig, tuterig, tuntelig: onzeker, zweverig, wankel – Dinger op vier poten stoat vake tuitelig; op driee poten, goed verdeeld, stoat de dinger väster op de benen! Nederlands: tuitel = wankel; Engels: to totter = wankelen.

tuiwken, töüwken: touwtje – Tuiwken is het verkleinwoord, met umlaut, of diminutief van touw, vandöör dat het ook vake espeld wördt met –öü-.

tukken, tökken: aarzelen, dralen, talmen, slapen – Wiee te lange tukt, mist zien trein! Nederlands: tuk = stoot, dutje; Middelnederlands: tuck < tocken.

tukker(d): putter (zangvogel), (hei)kneu(ter) (zangvogel) – De tukkerds hebt hun namen te danken aan hun zang: “tuk-tuk-tuk-tuk … … …”; bie de putter is dat drieelettergrepig; diee wördt trouwens um zien rooie gezichte wel ‘rooie tukkerd’ eneumd, juust … de scheldname veur een jonk met rood höör.

Tukker: bijnaam voor Twentse mens –Twenten bint trots op hun biename, allewel ze weet dat ze meschiens met “Tukker” veur “heikneuter” uutescholden wordt.

tuksken: slaapje – “Noa het middagèten doo ik altied èven een tuksken”, zei Opa (in 1937).

tumig: grillig, onberekenbaar, vol streken – Docenten bint in hun gedrag vake heel tumig. Nederlands: tuim = luim, kuur; Middelnederlands: tume = meniere van doon.

tundel: viaduct – De spoorwegviaducten in Dèventer wordt ‘tundel’ eneumd in het Dèventers. Engels: tunnel < Oldfrans: tonel = vat, tonne(tjen).

tunen: omheinen (oorspronkelijk met vlechtwerk) – Boeren diee hun koojen weidt, mot regelmoatig an het tunen an. Nederlands: tuinen = een omheining zetten.

tunteldeuze: tondeldoos – In de tunteldeuze zit tuntel, wat makkelijk in brand vlög, met een vuurslag of ‘vuursteen’, diee oke in de deuze zit en wöör vonken mee eslagen worden könt. Hoogduuts: Zünder; Gotisch: tandjan.

tute: tuit, puntzak – In negentien zeuvenendertig koch iej in Dèventer bie het winkeltjen van Vrouw Van der Kemp in de Ravenstroate tegenoaver ‘Den Hof’ een tuutjen soldröpkes veur ene cent! Nederlands: toot = puntig einde, spitse versiering op bouwwerk.

tusken, tösken, tuufken: bosje, toefje, boeketje – Een tösken blomen kriegen is mooi, een tos blomen ontvangen nog mooieder en diee is … groteder.

tuug: slecht volk – “Onder politiekelingen zit een heleboel tuug”, beweerden een politicus.

tuun: afrastering, haag – “Um vier uur smärns zit de hane al op den tuun te kreien! Prima wekker”, lachten de boer. Engels: town = stad; Duuts: Zaun = heining, haag, hek.

tuunhamer: hamer met lange steel en zware houten kop om hekpalen te slaan – De tuunhamer wördt nog wel gebruukt; in de smidse gebruukt ze een veurhamer met metalen kop.

tuur: touw met paal om grazend dier aan vast te zetten – In de berm wier een geit etuurd; de tuurpoale was stevig in de grond eslagen.

Twee(de)blanksten: de op een na ‘schitterendste’ (beste) – Hee vindt zieneigen de tweeblanksten, möör hee oaverschat zich härtstikke. Duuts: zweijüngst = op een noa jongsten.

tweedonkeren, tweeduuster: avondschemering – Op de langste dag wier het töt wied noa elven soavens tweeduuster.

tweelichten: ochtendschemering – “Met tweelichten stoa ik meistens op”, zei de boer.

twieg: rijshout, twijg – Langs disse weg steet völle twieg. Nederlands: twijg < twee.

twiege: twijg – Toaje twiegen bint geschikt um schieeteboagen van te maken. Oldhoogduuts: Zwig; Middelengels: twigge.

61. Zeuk het möör op: TOOTAST ---------- TUGASIE

tootast: gemakkelijk werk, licht werk – Een half mudde eerpels op de nekke nemmen is veur hem een tootast; hee stek beide handen uut de mouwen en ‘tast too’ of ‘pakt an’.

tootasten: aanpakken, aanvatten, zich bedienen – Een flinke werker höldt van tootasten. – “Tast too”, zei Moder altied tegen de gasten diee bie ons thuus an de moaltied eneudigd wazzen. Dat was in de jören 1930 töt haer dood in 1985. Moder Lucretia Kuijk- Preusterink lèèfden van 1899-1984.

toovedan: langzamerhand – “Toovedan begint Gerrit slechter te lopen. Wat wi’j oke, hee is achtentachentig”, zei Willem. Nedersaksisch: too = naar; vedan = voort, verder, vooruit.

top(pe), töpken: struik(je) groente, top, topje: Een töpken boerenkool is natuurlijk een kleine top; dat zeg de uutgank ‘-ken’. – Het töpken van een iesberg kump enkeld boaven water!

törf: turf, klein kind, kleine man: “Zoo törf! Ka’k met oe de kachel anmaken?” – “Prebeert het möör es, voele brandstichter!” Oldsaksisch: turf.

törven: stapelen, tellen met streepjes in 5-tallen – Törven wordt estoekt; nee, etörfd wordt ze vake nieet. Vier verticale streepkes met een schuuns streepken derdeur lik net ene törf!

trad, tred: trap, pas, stap – Bie mesjeren mo’j altied gelieke trad holden. – “Wiee hef ter nog nooit een tred onder de konte ehad?” vroeg de wachtmeester. Middelnederlands: tarden, traden = lopen, stappen; Gotisch: trudan; Oldengels: tredan.

traliën: drentelen, slenteren – Traliën kon wel es ontstoan wèèn uut ‘trantelen’, wat ‘gewoon goan’ is, of meschiens uut ‘droalend of tragelijk goan’, wat ‘op langzame maniere lopen’ is. Middelnederlands: traghel = slepnet; trant = schrede; tranten, trenten = stappen; Hoogduuts: trendeln = treuzelen, slenteren.

tramp, trampen, trimmen, trimpen: trap, trappen, stampen – In disse tied, de 21^ste eeuw, wordt ter steeds meer luu, old en jong, in mekäre etrampt; iej mag oe gelukkig priezen a’j nog nooit een tramp ehad hebt. – “Za’k oe es in mekäre trimmen”, zei Jan. Duuts: trampeln = stampen, stampvoten; Gotisch: anatrimpan = aandringen op.

trankiel: rustig, kalm, bedaard – Een geboren leider is nieet van zien stuk te brengen; zon iemand blif altied trankiel. Frans: tranquille; Latijn: tranquillus = trans (door) + quies (rust).

trapperen: betrappen – Deur vermindering van ‘Blauw op stroate’ wordt ter steeds minder inbrèkers bie hun ‘wärk’ etrappeerd. Frans: attrapper; Middelnederlands: trappe = val, knip.

trekkebek: sleedoorn, slee of sleepruim, wilde pruim – “Wat wrang is diee trekkebek; noe weet ik wöörumme de slee zoo heet”, zei ik. Sleeddoorn: prunussoort

trekkebekken: de snavels of ‘bekken’ bij elkaar brengen (duiven), kussen – In het hok zatten een minne en een doffer te trekkebekken; ’t was väste een verlieefd stelleken.

trioel, trioel: het riool – “Wat begint met een ‘T-‘ en voert ofvalwater of?” – “Weet ik nieet“ – “Trioel!” Middeleeuws Latijn: rivulus, rivolus, riolus = beekje. - ’t Riool > triool: Dit verschiensel wördt ‘proclisie’ (‘veurplakking’) eneumd; veurbeelden met ‘het’ of ‘‘t’: Tellegeest, törgel, talozie, tregister, treilen en tseilen, trapalje, talfabet, toctaaf, tamen (‘noa ‘tamen’ van de domineer’).

troan, tröä(öö)ntjen: druppel, druppeltje, (oog)vocht – “Wo’j nog een tröäntjen?” – “Nee, veur mien gin koffie meer”. – Verkleinwoord met umlaut - . “Ik kan der echt gin tröäntjen umme loaten” – “Ik oke geels nieet”.

tröter: toeter, trompet – Hee hef bie “Ons Ideaal” jören tröter ebloazen töt de opheffing. – Iej meugt in het verkeer möör nieet zoo tröteren, enkeld veur ofwending van direct gevöör. – ‘Tröteren’ is klanknoabootsend evörmd en betekent herhaaldelijk tröten.

tröten: trompet blazen – “Tröten heb ik nooit leren können; ik kon gin geluud uut de tröter kriegen”, zei Ome Piet, “Lei an mien ambesjuur”.

tugasie: tuigage – De repicla van de “Batavia” hef een prachtige tugasie. Nederlands: tuigage = tuig (gerei) + het Franse suffix –age.

60. Zeuk het möör op: TEUNEBANKE ---------- TÖÖT

teunebanke: winkeltoonbank – “Leg möör op de teunebanke”, zei de krudenier vrogger. Gotisch: ataugjan = wat veur ogen brengen; ‘teunen’ is ontstoan uut ‘augo’ = ‘oge’.

teveur(t)en: tevoren, eerst, vooraf – Veurbereidingen mo’j van teveurten maken.

tevrèè, tevrène: tevreden, voldaan – ‘Weltevrèè’ is veur een zomerhuusken een mooie name. Oldsaksisch: frihtu = vrèè, toestand van rust.

tied: tijd, ogenblik – Der is een tied van kommen en der is een tied van goan. Oldsaks.: tid.

tiee: teen – ‘Tiee’ mot uutesproaken worden met –ee®- of een lange –ieee..-. Grieks: daktulos podos = vinger van de voot.

tikkeltjen: puntje, druppeltje – “Ik doo altied een tikkeltjen mosterd op mien ei”, zei Gerrit.

toaj, toa: taai, hardnekkig – Der bint van diee toaje keerls. – Toaj-toaj is härtstikke toaj. Oldsaksisch: bitengi < tanga = tange.

toazen: afval, resten, troep – De toazen en vellen uut de slachteriejen wazzen altied al handelswaer! Noe, in de eenentwintigste eeuw, heurt handel döörin töt de duurzame economie. Hoogduuts: Zasel, Zaser = vezel, fiene droad, pluus.

toatolf, totolf, toaterd: sufferd, dommerik – Toatolven vind iej meer onder mannen as onder vrouwen. Neders.: Olf < alf = boze geest; toaten, toatelen = stamelen, stotteren(onomatopee).

toeke: gebrekkige vrouw, manke vrouw – “Mo’j diee olde toeke döör noe es zieen krummelen!” zei Kees, “Zee kump hoaste nieet veuruut!” Verscheidene dialecten: toeken, tokken, tukken = trekken, rukken, mank goan, blieven hangen; Engels: to tuck = optrekken; Duuts: zucken = trekken; Gotisch: tiuha = ik trekke; Fries: tûkje = kloppen.

too: dicht, toe, vooruit – Deuren mo’j achter oe toodoon. – “Too, doot de deure es too, dan goa we nöör Opoe too, möör wöörumme, dat dut ter nieet too”, zei Moo.

todde: tod, vod, lor, taai vlees – In de Tweede Wereldoorlog droegen een boel mensen enkeld nog möör todden.

töddeken: koosnaam voor baby, peuter – “Ach töddeken, bi’j zoo zieek!?” schreiden Moder. Töddeken is het verkleinwoord van ‘todde’, dus krig het umlaut.

todden: trekken, slepen, sjouwen: “Loop toch nieet altied met dat jonk te todden! Ziee ‘j dan nieet dat e döör de pest an hef?” basten Vader tegen zien ongetrouwde zuster. ‘Todden’ is meugelijk ontstoan uut ‘tooien’, ‘langzaam goan’ of ‘sleppen’.

todderig, vodderig: slordig, onverzorgd – A’j oe as stolsetant ärns presenteert, kui’j der nieet todderig bie lopen; dat gef gin pas.

toetmem: onverschillig, hetzelfde, gelijk – As een mense zeg dat het hem ‘toetmem’ blif, meent e dat het hem onverschillig löt. Frans: tout = geheel; même = hetzelfde.

tokken, oftokken: wegritsen, rukken, gappen: Vrogger tokten jonges mekäre de kuizen of!

tokkerd: kale kop, grote knikker om mee te tikken bij ‘knikkeren’: Midden in de jören dertig van de twintigste eeuw gapten jonges hun ‘looien tokkes’ uut de kogellagers van de lorries op de Zandweerd in Dèventer: diee tokkes wazzen lekker zwöör. Ned.: tokken = tikken, stoten.

too: toe, dicht, heen – “Too, doo de deure es too en goa nöör bedde too!” schreeuwden zien moo. Engels: to; Duuts: zu.

tookem, tooken, toekem: toekomende, aanstaande – Tookem wèke kump e thuus.

tooleggen (derop): aansturen (op) – Hee legden het terop too de kandidaten te loaten zakken.

toomaken: dichtmaken – Noa de begraffenis wier de koele dalijk too-emaakt.

toonègel: stroopnagel – Een verhärd en verdreugd vel in de nègelrieem van een nègel heet ‘toonègel’, iej kriegt hem ‘too’. In het Engels is dat een ‘hangnail’, in het Duuts een ‘Nietnègel’, het Frans een ‘envie’, het Spaans een ‘padastro’. Zon nègel kan verrekte zeer doon. Der zit lèven in.

tööt: teut, dronken, aangeschoten: “Ik bin al tööt noa een glèèsken dubbeldrink”, zei Geit, “lid van ‘de blauwe knoop’”. Nederlands: teut < teuten = talmen; Nederduuts: töten; Fries: teutsje.

59. Zeuk het möör op: TAAIEN ---------- TEUMIG

taaien (of-): aftaaien, stopzetten, weggaan – Toen de inbraak nieet lukken wol, taaiden de inbrèkers of. – ‘Hem es flink taaien’ betekent dadde wiej ons es ongans zölt vrèten en zoepen, onder het motto: Zet ‘m op! Middelnederlands: aftien = aftrekken, weggaan; Engels: to tie up = stopzetten; Oldsaksisch: aftihan = weigeren (oftaaien).

tachentig: tachtig – Het telt zoo mooi weg: zeuventig, tachentig, negentig. Nog mooieder is ‘achentachentig’.

tamee, tamekes, temee,temekes: meteen, dadelijk, zo meteen, straks – “Tamekes goa we nöör “De Scheg”, hen zwemmen”, zei Moder. Temee < te + mee < te + mede < te + met.

tamper, tampig: rins, smakend als rijnwijn, fris zuur – Tamper is volgens taalkenners een versmelting van ‘amper’ en ‘tanger’. Latijn: amarus = bitter; Middelnederlands (zestiende-eeuws): tangher = scherp; Duuts: zanger = scherp; Grieks: daknein = bijten.

tandenpörker: tandenstoker, bijnaam voor tandarts – Een tandenpörker is hetzelde as een tandenpölker of –pulker: iej pölkt termee tussen de tanden.

tandentärgerieje: tantalisatie of lust wekken, maar die niet kunnen of willen bevredigen – Wat een tandentärgerieje; zee zatten eerdbèzen met slagroom te snaaien en ze lieten ons toekieken!

tärnen: tornen, lospeuteren van naaisel – Löstärnen zonder vernieeling an te richten is nog een hele kunst. Middelhoogduuts: trennen = splieten.

tärnmesken, tärnscheerken: tornmesje, tornschaartje: “Met een tärnscheerken kan ik beter uut de voten as met een tärnmesken”. – “Ik nieet uut de voten; ik gebruke mien handen!”

tebrèken: breken – Noast tebrèken besteet in de Achterhook en Twente tebrekken; döör komt ze hun benen nog tebrekken. Duuts: zerbrechen; Latijn: (dis)cedere = (uut mekäre) goan.

teem: obsessie, dwanggedachte, wat iemand voortdurend bezighoudt – Diee teem van nooit diploma’s ehaald te hebben, hef hem altied dwärs ezèten! Latijn: thema = onderwerp.

teemse: teems, melkzeef – Op sommige museumboerderiejen kui’j nog prachtige teemsen bewonderen. Frans: tamis = zeve, teemse; Engels: temse.

Teeuwes noch Meeuwes: Mattheus noch Bartholomeus – Hee was kats buten westen en wist van Teeuwes noch Meeuwes! “Meeuwes is de man diee bouwt of zicht; Teeuwes is de evangelist, diee ons steeds weer sticht”. Azze wiej van Teeuwes noch Meeuwes weet, binne wiej der liefelijk en geestelijk nieet bie.

tegen, integen: tegemoet – Op stroate kwam Jan Kees tegen, Kees kwam hem dus integen.

Tellegeest: Heilige Geestgasthuis, werkplaats voor minder validen (nieuwe betekenis 2015 Kuijk) – Diee man werkt bie een groot bedrief op ‘Tellegeest’; hee kan namelijk nieet meer lopen en döör hebt ze anepaste werkumstandigheden ecreëerd. Tellegeest < ’t Heilig’ Geest.

tèmen: zeuren, zaniken – “Lik toch nieet zoo te tèmen”, zei Vader. Tèmen < tema < thema.

temensen, teminsen: tenminste – Hee geet rechten studeren in Grönningen, as e teminsen slaagt veur zien endeksamen Veeweejoo!

tente: tent, behuizing uit stokken en zeildoek, ongunstige bijnaam voor huis – Bie diee femilie is ter deurlopend ruzie in de tente; ze brèèkt de hele tente of! Middeleeuws Latijn: tenta < tendere = spannen, oprichten (van een tente); Oldindisch: tantra = wèèfgetouw.

tepiet: tapijt, kleed – De tepieten van de ‘KaaVeeTee’ in Dèventer bint werdbereumd.

terechte: op orde, in orde – “Maak diee troep es terechte”. – “’t Kump wel terechte!”

tète®: klap, optater – “Za’k oe es èven een tèter veur oe tèterd geven?!” riep Härm.

tète®d, test: kop, hoofd – Een pette op de test is best, möör een hood op de tèterd ... verbètert.

teum: leidsel, teugel, band, span – Met een teum hol’iej peerden in teum! – Een teum peerden.

teumig: rustig, kalm, leeg – Dr. M.E. Houck (1858-1939): “Wee is d’r wöörlijk vrie en frank, dee nooit is hef zien teumiggank”. Dèventerse vertaling van de Latijnse spreuk.: Liber non est qui non aliquando nihil agit. Dr. Houck was de eerste directeur van museum “De Waag” in Dèventer (1913-1939).

58. Zeuk het möör op: STRULLEN ---------- SWOENZESMIDDES

strullen: wateren, piesen – ‘Wild strullen’ is bie wet verboajen en wördt zwöör bestraft. Oldsaksisch: stralan = stroalen; Middelnederlands: streulen = pissen.

strunkebroajen: niets doen, zinloos werk verrichten – ‘Strunke’ is femilie van ‘struke’ en a’j strunken goat broajen oftewel verbranden, dan doo’j nutteloos werk; het is hetzelde as ‘oew gat met voesten sloan’.

strunkebroajer: luiwammes, nietsnut – De wereld wördt oaverspeuld deur strunkebroajers, zekt ze, möör ik geleuve der niks van.

struns, stronts: nors, stuurs, zuur – “Wat zit iej weer struns te kieken”, zei Vader, “Gin zin vandage?” Nederlands: stront = drek; Middehoogduuts: Strunze = stumpken.

stuver: stuiver, muntstuk van vijf cent – As ter een schoere op kump zetten, wördt ter vake ezegd: “Döör kump weer veur zeuven stuvers!” ‘Stuver’ of ‘stuiver’ mot ofeleid wèèn van ‘stuven’ of ‘stuiven’, het wegspatten van vonken bie het sloan! Sinds 1404 is al het ‘stuversbroot’ bekend en dat zol derop dujen dat ‘stuver’ verwant is an ‘stobbe’’, ‘stubbe’, in het Duuts ‘Stüber’, wat klap, tik betekent.

suke®la: chocola – Wat een leuke verbastering van diee smakelijke brune brokken: sukela! “Mien vader bracht vake veur ons, kinder, een reep sukela mee van de reize”, vertelden Opa.

Sunte®kloas: Sint Nicolaas, Sinterklaasfeest – As Sunterkloas jörig is, viert Dèventer uutbundig Suntekloas!

sunte®klöö(öä)skes: speculaasjes, sinterklaasjes – Sunteklöäskes is het verkleinwoord van ‘suntekloas’ en dat in het meervold; vandöör de umlaut op ‘-öä-‘.

sundes: op zondag – “Veur de Tweede Wereldoorlog mosten wiej sundesmärns eerst nöör de kärke en dan nöör de sundesschole”, vertelden Opa an zien kleinkinder.

swoenzesmiddes: op woensdagmiddag – Swoenzesmiddes en soatersmiddes wazzen de kinder op de legere schole vriej van schole. “Sundes most ik dus nöör sundesschole, smoandes nöör de gewone schole, de nationaal christelijke ‘Prinses Julianaschole’ an de Tabakswal in Dèventer, en dan hadde wiej noa schoaltied Franse les van juffrouw Beintema; dinzes was ter niks biezunders, möör swoenzes wazze wiej dus smiddes vriej. Dondes ging ik soavens nöör de ‘Knapenvereniging’ in het gebouw van de ‘Christelijke Jongemannen Vereniging’(CJMV) an de Lindenstroate. Vriedes kwam Vader weerumme van de reize, hee was handelsreiziger. Soaters ging ik met mien twee oldere breurs smiddes nöör de padvinderieje, “President Steijngroep” in Dèventer, bie de prima hopman L.J. Zandvliet en de vrindelijke vaandrig J. Stadt. En dan was swèkelijks reilen weer rond. En noe heb ik het oaver 1939. O ja, dan oke nog soavens huuswerk maken veur schole en veur smoandes een psalm of gezang uut de kop leren”, aldus Opa Gerrit Kuijk in het jöör tweeduzend tegen zien kleinkinder.