GDD LXXXI Woordvorming - Samenstelling - Tautologie - Pleonasme - Contaminatie
Samenstelling is de woordvorming wöörbie twee of meer woorden töt een niej woord wordt evormd. Dat kan gebeuren buten zinsverband. Dan wördt esproaken van Samenstelling of Compositie: huus + deure = huusdeure, deure + krukke = deurkrukke, krukke + been = krukkebeen, been + mèèl = beenmèèl, mèèl + zak = mèèlzak, zak + mes = zakmes, mes + scheej = messcheej. De veurgoande veurbeelden bevat enkeld Zelfstandige Naamwoorden. Andere Samenstellingen bint natuurlijk ook meugelijk: noa + kieken = noakieken, in+sloan, mee+goan, hallef+breur, witte+brood, vrie+kaerte, hang+lampe, *balk + brie à balk/en/brie, *drink + breur à drink/e/breur, *gold + blome à gold/s/blome, *dörp + kerke à dörp/s/kerke. De van * veurzieene woorden bint samenstellingen diee in het Dèventers een klank too-eveugd kriegt. Ze bint Samenstellingen deur middel van Ofleiding. Het zal dudelijk wèèn dat Samengestelde Ofleidingen tut de Samenstellingen erèkend worden kunt. Biezundere andacht verdieent in dit verband de samengestelde werkwoorden, diee vake tegeliekertied Ofleidingen bint: in + drukken = indrukken. Ze kunt verdeeld worden in Scheidbäre en Onscheidbäre Werkwoorden. Scheidbäre Werkwoorden: veuruutkommen – hee kump veuruut – hee is veuruut- ekommen, achterlopen – mien allozie löp achter – het hef achter-elopen, insturen – ik sture de puzzel in – ik hebbe de puzzel in-estuurd. Onscheidbäre Werkwoorden: misdoon – misdeej – misdoan, umgeven – umgaf – umgeven, weerkaatsen – weerkaatsten – weerkaatst. Beiden: veurzeggen (klemtone op –zeg-} – veurzei (klemtone op -zei) – veurzegd (klemtone op -zegd), veurzeggen (klemtone op veur-) – hee zei veur – hee hef veur-ezegd, deurlopen – deurliep – deurlopen (v.d.), deurlopen – liep deur – deur-elopen, ondergoan – onderging – ondergoan (v.d.), ondergoan – ging onder – onder-egoan. Der is vake betekenisverschil, soms in figuurlijke en letterlijke zin. Tautologieën (dubbelwoorden) komt in het Dèventers oke veur. Het bint Samenstellingen van twee woorden diee noagenog het zellufde betekent en diee an mekäre eklonterd bint. Denk an de uutdrukking ‘Ik bin bliej (en) verheugd’ (‘Van Dale’). Tautologie is een vorm van Pleonasme of Woordoavertolligheid. Veurbeelden: drille + bore à drilbore, winkelhoake, brokstuk, härtcärdiogram, boomstamme, stamboom, dreikeer, wellekante, ziejkante, boavenop, boordrand, stroatweg, drukpers, bakoaven, kloteballe, koobeest, , achterbaks, keisteen. Met disse veurbeelden binne wiej dus terechte ekommen op het terrein van Woordoavertolligheid of Pleonasme: een olde bejöörden, een dikke vetzak, dubbele schoefdeuren, een grote reus, een verloren nederloage. Vake ontstoat zukke Pleonasmen uut Contaminatie of Versmelting. Der bint ter diee beweert dat Contaminatie taalbedervend werkt; het zol een besmetting wèzen. Afijn, deur Contaminatie ontstoat ‘mooie’ samenstellingen: anbevèlen – recommanderen à anrecommanderen, opbellen – telefoneren à optelefoneren, veurbiegoan – langesstèken à veurbiestèken, verzekeren – assuraderen à verassuraderen (dit is een ofleiding), kärreket (verdèventerst racket) – slaglatte à kärreketlatte, koldkleumerd – fiesterd à koldfiesterd, vetkörskes – kööntjes à vetkööntjes, krentenwèger – kakkerd à krentenkakkerd, gaffelstöksken – strampe à gaffelstrampe (veur een kattepult), stinkdier – bunsink à stinkbunsink (stinbulsink). Völle samenstellingen hebt bepaalde end- woorden wöörvan de betekenis “oaverdrachtelijk” is: -boer – melkboer, greunteboer, koalenboer, törfboer, lesboer (schoolmeester); -balle – corpsballe (lid van Nji-Sri, het studentencorps van de Tropische Landbouwschole), kloteballe (scheldwoord); -brook – lolbrook, (grappenmaker), lulbrook (kletsmeier), schijtindebrook (angsthaze); -lappe – zoeplappe, smärtlappe; -kouse – zeurkouse, kletskouse; -konte – klepkonte, schuddekonte (schuddende vlieeger), dreikonte; -hulpe – verplèèghulpe, washulpe; -grei – neigrei, koakgrei, visgrei; -iezer – hoefiezer, ooriezer, brèèkiezer; -kreuze – appelkreuze (klokhuus: mnd. crose = afval); -heufd – havenheufd, Potheufd ( een pot is een oapen schute); -schap – kelderschap, bokenschap, kastschappen (schap = planke); -todde – zoeptodde, smeertodde; -keze – nègelkeze, tenenkeze; -tuug – vlieegtuug, vistuug, voertuug. Interessante verolderde Samenstellingen: huusband eng. husband), wellebalken (zwöre leeg liggende balke(n) diee eplaatst wazzen um te veurkommen dat de mensen en kärren in het water rejen; al bekend in het Middelnederlands.); kärredriever (eng. cardriver).
