GDD LXXVIII Woordvorming - Sterke Woordvorming: Fietse - Iesselt
Mensen kunt geärticuleerde klanken uutsprèken, d. w. z. klinkers uutsprèken, begrensd deur medeklinkers. Döörmee kunt zee boodschappen oaverbrengen en deur middel van hun geheur oke opvangen. Mensen diee heuren kunt, kunt mondeling communiceren. ‘Sproakkunst’ is dus al oerold. Betrekkelijk jong is de menselijke ‘Schriefkunst’. Dat der esproaken worden kon, was een ontdekking, dat het sprèken in tèkens umme-ezet worden kon, een uutvinding. Van beiden, ontdekking en uutvinding, hef de mensheid gebruuk emaakt om woorden met hun gerichte betekenis te vormen um döörmee meningen, bedoelingen, wensen, eisen kenböör te maken of lieefde, verdrieet, vreugde of andere gemoodstoostanden uut te drukken. Menselijke woorden wieren woorden diee verstandelijk en geveulsmoatig ‘eduud’ worden konden.
Welke middelen hadden mensen beschikböör um hun woorden te vormen? 1. Klanknoabootsing of Onomatopee: - iewi -à kievit. - 2. Inwendige Klankwisseling: b.v. umlaut, ablaut: stokà stöksken, - springenà sprongen, - vallenà vellen. – 3. Uutwendige Vormverandering: ge-/-zicht-/-e, dak-/-span-/-t-/-e, aerd-/-ig en goa zoo möör deur. – 4 Het maken van Nieje Vormen: internet, e-mail, stofzoegen, zweefvlieegen, joggen, neum möör op.
Wat in de Algemene Taalwètenschap geldt, geldt oke veur het Dèventers: woorden vormen geet altied deur. De veurnaamste middelen töt woordvorming dieent dus besproaken te worden. Der bint wat dudelijke modellen te onderscheiden; diee zult in kort bestek besprosken worden. Klanknoabootsing wördt hier väste mee-enommen. Onomatopee leidt töt onontleedböre woorden: uu-uuà fuut, u-ooà grutto, (1)fff-iii-ttt-sssà fiets, bbb-rrr-óóó-mmmà brom … . Der bint natuurlijk een boel woorden diee nieet of nieet meer as onomatopee herkenböör bint: brood, wien, water, beer, roete, te völle um op te neumen. Der komt oke nieet völle van diee woorden meer bie. De meeste nieje woorden wordt evormd uut bestoande taalelementen en grondwoorden: -ig, -heid, be-, ge-, -water-, -huus-, -boot-, -visie-, -buurt-. (1) Het Duutse woord ‘Fitze’ betekent ‘strenge’, ‘bundel’. Meschiens hebt Duutse metaalarbeiders het woord in Dèventer ebracht bie ‘Burgers ENR’. Toen de eerste fietsen met ‘kettingen’ emaakt wieren. Het woord ‘fietse’ mot immers in Dèventer ontstoan wèzen.
Sterke Woordvorming is woordvorming diee ‘zonder hulpe van butenof’ deur middel van klankverschoeving verlöp. Een dudelijk veurbeeld vinde wiej in ‘Iesselt’. Hier wördt een meugelijkheid van vorming van ‘Iesselt’ eschetst.
G. W. Kuijk: “Meschiens is in het Indogermaans het kabbelen van streumend water as volgt noa-ebootst; ukwu-ukwu-ukwu en is zoo het woord *ukwu ontstoan. * is het teken veur gereconstrueerd. *Ukwu à *uqueà aqua (lt.) à ahwa (germ. en got.)à aha (wgm.)à ehe (Oldsaksisch)à ee (saksisch)à ie (neders. en sallands: Ie. (In het Frankisch wier streumend water ‘Aa’). Ie is dus streumend water.*Salt (moeras, meugelijk Keltisch)à soltà selt (Oldsaksisch)à sel(t) (neders. en sallands). ‘Ies(s)el(t)’ zol water streumend deur het moeras wèèn. Of dat noe een fabeltjen is of nieet, der hebt klankwetten een rol espöld diee töt bepoalde grondwoorden of stammen evoerd hebt oaver eeuwen en eeuwen. Diee gebruke wiej vandage nog veur opzettelijke of toovallige woordvorming”.
