Astrant
In het kamertje sta ik voor een donker portret. De vernislaag lijkt flink vervuild. Het stof van de tijd heeft deze militaire heer behoorlijk aangetast. Met zijn strenge snorbaardige gezicht heeft hij de tand des tijds niet op een afstand kunnen houden. Het moet een strabante kerel geweest zijn, die met straffe hand zijn regiment regeerde, brutaal of zo men wil vrijpostig. Hij staat er als een standbeeld, dat uit graniet gehouwen lijkt. De onbekende schilder heeft uitstekend werk geleverd. Eventuele nazaten van de kolonel kunnen met recht zeggen: "Dit is onze grote voorvader". Of iets van die aard. Mij kijkt hij te astranterig, zoals ze in mijn dialect zeggen, te overheersend, te eigenwijs ook. Ik weet nog dat mijn moeder astranterig enkel gebruikte als het vrouwen betrof. Als dames te opzichtig gekleed waren, de ogen te geprononceerd deden uitkomen, te brutaal de wereld inkeken zei ze: "Dat is een astranterig wief". Aan de toon hoorde je dan dat zij niet alleen over het uiterlijk van die dames sprak. Ze sprak een oordeel over het geheel van de verschijningen. Astrant werd door mij bekende mannen meer gebruikt dan door vrouwen, evenals trouwens strabant. Een strabante kerel was een streng uitziende man, die van straf optreden hield. Het werd bijvoorbeeld gezegd van mijn overgrootvader, die hoofd der school in Averlo was. Strabant is meestal ook niet ongunstig bedoeld. De meeste ouders zijn blij met strabante leraren. Het zal hun een zorg zijn dat strabant oorspronkelijk van 'storen' of 'in de war brengen' afkomstig is. Toen ikzelf nog schoolmeester in Olst was, heb ik door strabant optreden eens een jongen zo gestoord of in de war gebracht, dat de vader van die leerling een paar dagen later op school kwam en zei: "Wat iej met onze jonge edoan hebt, weet ik nee' Meester, mar hee et de leste daag'n uut de hand!"
Astrant heeft een ongunstige gevoelswaarde. Men veroordeelt iemand, als het woord voor die persoon wordt gebruikt. Toch is de oorsprong van dit woord niet zo ongunstig. Het zou afkomstig zijn van het Franse 'assurant'; dat is een vorm van 'assurer', wat zoveel wil zeggen als een zelfverzekerde houding aannemen. Als die afleiding juist is, wat ikzelf niet geloof, dan wordt toch wel duidelijk, dat het woord 'brutaal' is gaan betekenen. Ik ben echter een andere mening toegedaan. Ik heb namelijk ontdekt dat de grondvorm weleens 'streng' of 'strank' zou kunnen zijn. Een strank is een norse vent. Een mens die astrant is, is meer nors dan brutaal. De mensen moeten me niet vragen, hoe de -k een -t geworden is. Taal wordt gebruikt door miljoenen mensen. Dat betekent dat er vele invloeden zijn die tot veranderingen leiden. Ook de voorgevoegde a- blijf onduidelijk. Wanneer we echter 'assurant' naast 'strank' zeggen, horen we duidelijk klankovereenkomst. Dergelijke overeenkomsten voeren bij vele taalgebruikers tot nieuwe woorden met een eigen betekenis.
In sommige plaatsen van de Achterhoek is 'astrant' synoniem met 'greun'. Greun betekent daar ook brutaal, naast onrijp, ongekookt. Greun spek is ongekookt spek. Blijkbaar is in die streken het onrijpzijn terecht gezien als onvolwassenheid. "Een brutoal jonk handelt neet volgreujd", heb ik eens horen zeggen.
"Een appel dee good riepe is, kui'j met smaak èten", zei een jongen, toen hij op de kermis een meisje zag. Hij volgde haar meteen, smoorverliefd. Greun was hij zelf blijkbaar ook niet meer. In deze zin is 'greun' onrijp, niet weten van 'de hoed en de rand'. Die betekenis heeft greun in de meeste Nedersaksische dialecten. En dat heeft natuurlijk niets met astrant te maken. Ik ga het kamertje uit, nadat ik de kolonel bedankt heb voor zijn uiterlijk.
