Brootram
Iedere märn smeer ik het brood. Vanmärn dacht ik: ‘Loa ‘k es effen kieken wöör of het woord ‘boterham’ vandan kump’. Ik zeuke het dus op in ‘Etymologisch Woordenboek’ van Van Dale en ik vinde op bladzieje 120: boterham [snede brood] ondanks diverse pogingen is geen bevredigende verklaring gevonden. ‘Nou’, denke ik bie mieneigen, ‘dan mot ik diee bevredigende verklöring möör geven’.
Azze wiej as jonges smiddes um een uur of viere thuus kwammen uut de schole, lei der veur ons altied op de keukentoafel een dikke sneej witte melkstoete klöör. Butendat was onze moder döör in de buurte, altied bezig met de huusholding, en zee ontving ons altied netjes in het Nederlands met de woorden: “Zo jongen, je brootram ligt al klaar!” Ik dachte dan dat Moder één woord Dèventers gebruukten en wel ‘brootram’. Later, toen ik wat Nederlands en dialectologie ging studeren, snapten ik pas dat het Dèventerse ‘brootram’ gewoon een older woord was as het Nederlandse ‘boterham’. Hoe of dat allemoale in mekäre stek, zal ik proberen dudelijk te maken:
‘Brood’ hef te maken met ‘brouwen’. ‘Brouwen’ hef te maken met ‘bier’. ‘Brouwen’ is immers van huus uut een sterk werkwoord: ‘brouwen - brieuw (bier) – brieuwen – ebrouwen’.
‘Bier’ heet nieet veur niks ‘gerstenat’. ‘Gerstenat’ kump van ‘gerst’. Bie het brouwen vindt een gistingsproces plaats en noast het vleujböre bier kump ter een ‘slibsel’ van gerstresten: ‘ham’ of ‘hem’. ‘Ham’ is sameneperst ‘anslibsel’ van land langes een rivier of bèke, ‘hem’ is een sameneperst ‘mengsel’. De resten diee oaverblieft noa het bierbrouwen en ebakken wordt, vormt ‘brouwt’ of ‘broot’ en ene sneej döörvan is een ‘ham’. Moder sneej dus veur ons ‘brouwthammen’, ‘broothammen’. In het Dèventers wördt diee –oo- nog altied as een soort –ou- uutesproaken.
Noe besteet ter in onze Germaanse talen ‘assimilatie’ of geliekmaking van klanken. Döör goa ik noe nieet verder op in, möör de r- en de –h- in ‘brootham’ hebt de neiging an mekäre gelieke te worden. Dat is hier op ofstand gebeurd en zoo wier ‘brootham’ ‘brootram’. In het Dèventers is dat laatste woord dus blieven bestoan met de uutspraak ‘brooutram’.
Hoe komme wiej noe an ‘boterham’. Dat is een gevolg van naamsoaverdracht of metonymia op grond van klankgeliekheid: Een ‘brootram’ wier besmeerd met ‘botter’ of ‘boter’. Dat laatste woord klinkt deur de –oo- as ‘broot’. En zoo ontstond ter verwärring: ‘brootram’ wier in het Nederlands ‘boterham’.
Ik gebruke het olde woord ‘brootram’ nog dagelijks, umdat het dut denken an mien moder, wier taal ik heb meugen meekriegen en wier taal ik dus oke in ere holden wille. En ik wil dialectologen wöörschouwen: Leert de taal van oew eigen strèèk, want dan kui’j pas echt met de strèèktalen bezig wèèn! Dan leer iej oke bèteder de ofkomst van oew taal kennen. Verzuumt oke veural nieet historische sproakkunst te studeren. Dan kui’j bepoalen wat wöör is en wat nieet. En … proat gin anderen noa, mien oke nieet, want in disse wetenschap völt weinig zeker te weten, möör wel een boel te belèven. En … èèt ter veural gin brootram minder umme!
Ik scheie dermee uut noe en ik geve mien eigen en mien lèzers ene opdracht: goa es noa wöör de namen van onze ètenswaer vandan komt. Wiej zölt veur grote verrassingen kommen te stoan. Meld mien wa’j allemoale tegenekoamen bint! Ik kan der dan op mien seit dieper op ingoan.
Zoo, ik slute of: ik mot èten klöörmaken. Vandage ète wiej uiensoep met greunte derin. Lekker, oke veur de därmwerking! Smakelijk èten, oke a’j an de brootram goat.
En wat etymologische woordenboken betreft, der stoat leuke dinger in, möör vake mo’j verklöringen wel met een körrelken zolt in de brootram nemmen.
